OB

Odczyn Biernackiego (OB), rzadziej opad Biernackiego, wskaźnik opadania erytrocytów (ang. erythrocyte sedimentation rate, ESR) – badanie laboratoryjne polegające na pomiarze drogi opadania krwinek czerwonych w niekrzepnącej krwi w ciągu 1 godziny; w diagnostyce medycznej służy ono jako wskaźnik procesów zapalnych, reumatycznych i nowotworowych.

Historia

Odczyn opadania erytrocytów został odkryty przez polskiego patologa Edmunda Biernackiego, 

 

który w 1897 ogłosił wyniki badań nad szybkością opadania krwinek w zależności od rodzaju schorzenia. W 1918 szwedzki hematolog Robin Fåhræus opublikował rozprawę poświęconą opadaniu krwinek, w której powołał się na pracę Biernackiego. W 1921 wspólnie ze szwedzkim patologiem Alfem Westergrenem opisali oni pierwszą praktyczną metodę oznaczania OB, stąd w niektórych krajach odczyn Biernackiego nazywany jest testem Fåhræusa-Westergrena lub testem Westergrena.

Mechanizm sedymentacji erytrocytów

Sedymentacja krwinek czerwonych we własnym niekrzepnącym osoczu, której miarą jest odczyn Biernackiego, jest zjawiskiem fizycznym zależnym od wielu różnych czynników; nie jest jednak pomiarem zawartości jakiejkolwiek substancji we krwi. OB określa zjawisko zachodzące poza organizmem, ponieważ in vivo (wewnątrznaczyniowo) nie dochodzi do opadania erytrocytów. Przed sedymentacją erytrocytów w organizmie chroni układ hamujący aktywny w temperaturze fizjologicznej, stąd oznaczenia OB dokonuje się w stałej temperaturze z zakresu 18-25 °C. Mechanizm opadania erytrocytów nie jest w pełni jasny. Sedymentacja inicjowana jest po pobraniu krwi w związku z jej ochłodzeniem, a opadanie krwinek czerwonych zachodzi w 3 etapach:

• aglomeracja i rulonizacja erytrocytów,
• jednostajne opadanie aglomeratów (agregatów) erytrocytów,
• zwolniona sedymentacja.

Za aglomerację erytrocytów odpowiada proces przyłączania się do ich powierzchni białek – aglomeryn. Należą do nich między innymi fibrynogen, haptoglobina, ceruloplazmina oraz niektóre globuliny. Stężenie większości tych białek (białek ostrej fazy) wzrasta w niektórych stanach chorobowych, m.in. w zakażeniach, chorobie nowotworowej, przy urazie czy zawale, co tłumaczy przyspieszone OB towarzyszące tym patologiom. Na wartość OB wpływają również ilościowe zmiany erytrocytów (niedokrwistość lub nadkrwistość) oraz zmiany jakościowe (np. nieprawidłowy kształt).

Erytrocyty ssacze: (a) prawidłowe erytrocyty, widok od góry; (b) rulonizacja erytrocytów, widok boczny

OB w medycznej diagnostyce laboratoryjnej

 Nieprawidłowe OB towarzyszy wielu chorobom i przez to jest badaniem niecharakterystycznym dla jakiejkolwiek patologii. Przyspieszone OB w zasadzie zawsze dowodzi istnienia choroby organicznej (poza ciążą, połogiem i po wykluczeniu wpływu leków), natomiast prawidłowe OB nie wyklucza istnienia nawet bardzo poważnych chorób. OB służy również do monitorowania przebiegu choroby i leczenia.

Na wynik OB wpływa również sposób pomiaru oraz warunki panujące w laboratorium takie jak temperatura, wibracje podłoża czy ruch powietrza (przeciąg).

Jednostka i wartości referencyjne

Odczyn Biernackiego zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Komitetu ds. Standaryzacji w Hematologii (ICSH) wyraża się w milimetrach (mm). W polskojęzycznych publikacjach często wyniki OB podaje się w mm/h (mm/godz.).
Wartości referencyjne zależą od płci, wieku i stosowanej metody. Dokładne wartości referencyjne ustala laboratorium.

Przyczyny nieprawidłowego OB

Wybrane przyczyny nieprawidłowego odczynu Biernackiego
	OB zwolnione < dolna granica normy	OB przyspieszone > górna granica normy
fizjologiczne		ciąża od ok. 10. tygodnia połóg miesiączka
patologiczne	patologie krwinek czerwonych czerwienica prawdziwa niedokrwistość sierpowatokrwinkowa (ciężkie postacie) niedobór fibrynogenu hipofibrynogenemia alergie (niektóre) krioglobulinemia malaria przewlekła niewydolność krążenia	patologie krwinek czerwonych niedokrwistość ostre i przewlekłe stany zapalne choroba (gorączka) reumatyczna ostre i przewlekłe zakażenia (np. gruźlica, kiła, zapalenie płuc) kolagenozy (m.in. RZS) choroby rozrostowe (nowotwory) guzy lite szpiczak mnogi martwica tkanek (np. w zawale serca) niedoczynność i nadczynność tarczycy marskość wątroby zespół nerczycowy urazy i złamania zabiegi operacyjne

Metody pomiaru OB

Materiałem do badania jest krew pełna pobrana na antykoagulant: 3,8% cytrynian sodu (4 części krwi + 1 część antykoagulantu) lub wersenian potasu (EDTA). Wybór antykoagulantu zależy od stosowanej metody pomiaru OB. Jeśli próbki przechowuje się w temperaturze pokojowej, badanie należy wykonać w przeciągu 2-3 godzin, w przeciwnym wypadku próbki można przechowywać w lodówce do 4-6 (a nawet 24) godzin, ale przed wykonaniem badania próbki należy doprowadzić do temperatury pokojowej.
Metodą referencyjną pomiaru OB według ICSH jest technika Westergrena. Obecnie jest rzadko stosowana w rutynowych badaniach laboratoryjnych i została zastąpiona metodami ograniczającymi kontakt personelu z krwią.
Metody manualne badania OB, takie jak techniki Westergrena, Wintrobe’a i ich modyfikacje, opierają się na odczycie OB w standaryzowanej rurce wypełnionej badaną krwią. W tym celu stosuje się cechowane rurki, które napełnia się krwią do cechy „0”, ustawia w statywie w pozycji pionowej po czym uruchamia stoper. OB określa się odczytując dokładnie po ustalonym czasie wartość cechy przy górnym poziomie (menisku) erytrocytów. W metodach Westergrena i Wintrobe’a odczytu dokonuje się po 1 godzinie. Oznaczenie może fałszować wpływ temperatury pomieszczenia, wibracji i nasłonecznienia, jeśli w laboratorium nie zachowano standaryzowanych warunków badania.
Zasada określania OB w metodach automatycznych polega najczęściej na optycznym pomiarze opadu erytrocytów przez analizator. Analizatory te najczęściej współpracują z systemami informatycznymi laboratorium (identyfikacja pacjentów po kodach kreskowych na probówkach, automatyczne przesyłanie wyników badania do systemu informatycznego itd.) oraz pozwalają skrócić czas badania.

OB a inne badania laboratoryjne

Do diagnostyki i monitorowania stanu zapalnego poza OB wykorzystuje się również oznaczenia stężenia białka C-reaktywnego (CRP). Często OB i CRP zlecane są jednocześnie; zasadność takiej praktyki nie jest w pełni potwierdzona.
W niektórych przypadkach (u 1 na 8 dorosłych pacjentów), między wynikami OB a CRP nie ma korelacji, tzn. OB jest przyspieszone przy prawidłowym CRP lub odwrotnie. Wynika to z faktu, że OB w przeciwieństwie do CRP zależy nie tylko od towarzyszącego stanu zapalnego i występuje m.in. przy ciąży czy niedokrwistości. Ponadto OB narasta wolniej niż CRP, ale też zdecydowanie później ulega normalizacji.

Pomiar OB: specjalna probówka w statywie ze skalą do odczytu OB